موضوع و محتوای نهج‌البلاغه

موضوع و محتوای نهج‌البلاغه

 نهج‌البلاغه کتابی تخصصی نیست که دانشمندی متخصص در رشته‌ای از دانشها تالیف کرده باشد، بلکه   پرتوی است درخشان از هدایت قرآن که انسان را از جنبه‌ها و ابعاد گوناگون مورد توجه قرار داده در مسیر معینی می‌اندازد و به سوی هدف بینهایت راهبری می‌کند.

در عین حال، چون نهج‌البلاغه گزیده‌ای از سخنان امیرالمومنین است که در موقعیتها و مناسبتهای گوناگون بیان گردیده است و سید شریف رضی بیشتر به جنبه‌ی فصاحت و بلاغت آنها نظر داشته است، می‌توان موضوعات چندی در این کتاب دید که برجسته‌ترین و بیشترین آنها به شرح زیر است:

توحید و معرفت، شامل توحید ذاتی و صفاتی و افعالی و عبادی و بیان علم و قدرت و عدالت و دیگر صفات ذاتی او و شیوه‌ی درست معرفت.

نبوت و هدایت، هدف از بعثت انبیاء شیوه‌ی عمل و تبلیغ پیامبران، امامت و ولایت، هدایت در هستی.

اسلام و قرآن، معرفی و تعلیم و تبلیغ.

کائنات و خلقت، هدفداری در خلقت، حرکت در مخلوقات، آفرینش جهان، آفرینش انسان و ویژگیهای آفرینشی انسان.

رهبری و سیاست و اقتصاد و اجتماع، شرایط و وظایف و حقوق و شایستگیهای رهبر، حقوق مردم، روابط مردم با یکدیگر، عدالت اجتماعی و برابری، عدالت و قسط

اقتصادی، مالیات و درآمدها و روش گرفتن آنها، تربیت و تعلیم، روابط اجتماعی، جهاد و صلح.

موعظه و حکمت، شناسانیدن این جهان، زهد، تقوی، آموزشهای اخلاقی، زیانهای فردی و اجتماعی، بخل و حسد و ترس و تشویق به جود و شجاعت.

تاریخ و عبرت، آموزش دیدن از حوادث تاریخی، درک قوانین حاکم بر حرکت مجتمعهای انسانی، بیان اوضاع اجتماعی جهان در روزگار بعثت، آینده‌نگری، شخصیتها، مردمشناسی، همبستگی انسانی، فتنه‌ها و بلاها، موضعگیریهای شایسته در فتنه.

احکام و عبادات، ایمان و هجرت و جهاد، ارکان دین، آثار عملی نماز و زکاه و امر به معروف و نهی از منکر، فلسفه‌ی احکام.

معاد و قیامت، حشر، حساب، بهشت، دوزخ و زندگی اخروی.

دعا و تضرع و استغفار، نمونه‌ای از دعاها و استغفار و تعلیم صلوات بر پیغمبر.

این بود نمونه‌ای از برجسته‌ترین عناوین و موضوعاتی که در نهج‌البلاغه به چشم می‌خورد، حال ببینیم شکل نهج‌البلاغه و محتویات آن چیست.

نهج‌البلاغه در سال 400 هجری بوسیله‌ی سید شریف رضی تالیف شده بوسیله‌ی مولف در سه بخش کلی مرتب گردیده است:

بخش اول- خطبه‌ها و کلمات امیرالمومنین، شامل 125 خطبه و 111 کلمه و 4 قول که 12 قطعه از خطبه‌ها یا کلمات دعا است.

چون سید رضی گزیده‌ای از هر یک را آورده است، در این بخش به خطبه‌ای برمی‌خوریم (خطبه‌ی 192 القاصعه) که بیش از 17 صفحه از کتاب را در بر گرفته است و گزیده‌ای یک سطری از خطبه‌ای نیز به چشم می‌خورد.

بخش دوم- نامه‌ها، شامل 63 نامه، 12 وصیت و سفارش و بخشنامه، 2

فرمان، یک دعا و یک پیمان نامه، که فرمان امام به مالک اشتر با حدود 20 صفحه مطلب بلندترین قسمت از این بخش و نامه‌ی 27 با دو سطر مطلب کوتاهترین قطعه‌ی برگزیده در این بخش به شمار می‌رود.

بخش سوم- حکمتها، شامل 480 جمله‌ی کوتاه حکمت آمیز که حکمت شماره‌ی 147 با حدود 2 صفحه بلندترین و حکمتهای 187 و 418 و 434 هر یک با دو کلمه از کوتاهترین حکمتها به شمار می‌روند و همه‌ی این حکمتها تحت عنوان: «قال علیه‌السلام» آمده است. در میان حکمت 260 و 261، نه جمله‌ی کوتاه از کلمات غریبه‌ی آن حضرت تحت عنوان «و فی حدیثه علیه‌السلام» بوسیله‌ی سید رضی توضیح داده شده است.

محتوای معنوی و موضوعی نهج‌البلاغه، چنانکه پیش از این نیز گفته شد، تفسیر و توضیح قرآن و احادیث پیامبر اکرم و در واقع، معارف اسلامی است، لیکن آنچه با نگاه نخستین و سطحی می‌توان از نهج‌البلاغه دریافت بدین شرح است:

در 122 مورد به آیات قرآن استشهاد شده است، در 11 مورد آیات تفسیر شده است و در 96 مورد کتاب خدا وصف شده است. در سایر موارد نیز می‌توان با دقت و ژرف‌نگری آثاری از آیات قرآن و حدیث نبوی یافت.

در 38 مورد، بطور صریح، در نهج‌البلاغه احادیث نبوی نقل شده است. و به 15 بیت و 4 مصرع از اشعار دیگران تمثل گردیده است.

کوتاه سخن اینکه نهج‌البلاغه، پس از قرآن و احادیث نبوی و تحت تاثیر شدید این دو منبع، از بزرگترین و ژرفترین و پهناورترین دریاهای معارف بشری و آموزش انسانی است، انسان معرفت جوی و دانش‌پژوه را شایسته است دل بدین دریا زند و به شناوری در آن بپردازد، اگر همه‌ی گوهرها را به دست نیاورد، مرواریدهایی به فراخور تلاش خود به چنگ خواهد آورد.

برای اطلاع و آگاهی بیشتر در این مورد به منابع زیر مراجعه شود:

سید محمد مهدی جعفری، آشنائی با نهج‌البلاغه

دکتر سید جواد مصطفوی، رابطه‌ی نهج‌البلاغه با قرآن

استاد شهید مرتضی مطهری، سیری در نهج‌البلاغه

دکتر صبحی الصالح، فهرست‌های نهج‌البلاغه

علی انصاریان، الدلیل علی موضوعات نهج‌البلاغه یا نهج‌البلاغه‌ی موضوعی

محمد دشتی و کاظم محمدی، معجم المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه

شیخ محمد حسن آل یاسین، نهج‌البلاغه از کیست؟، ترجمه‌ی محمود عابدی.

هیات تحریریه‌ی بنیاد نهج‌البلاغه، با نهج‌البلاغه آشنا شویم.

مصطفی اسرار، دانستنی‌های نهج‌البلاغه.

سید هبه‌الدین شهرستانی، در پیرامون نهج‌البلاغه، ترجمه‌ی میرزاده‌ی اهری.